Karl Rogers đã từng nói, điều riêng tư nhất của chúng ta cũng là điều phổ biến chung nhất. Ông tin rằng những cảm giác riêng tư mà chúng ta hổ thẹn không dám nói trước mọi người, thì mỉa mai thay, lại là cảm giác mà nếu chúng ta nói lên sẽ hòa chung một cách sâu lắng nhất vào trong cảm nghiệm của người khác.
Nhưng không phải lúc nào nó cũng đúng với những giọt nước mắt của chúng ta. Đôi khi những giọt nước mắt riêng tư của chúng ta chỉ là những giọt nước mắt cho riêng mình, không đồng điệu với cảm giác của người khác, làm cho họ khó chịu một cách không lành mạnh. Tại sao không phải tất cả mọi giọt nước mắt của chúng ta đều gợi được lòng thông cảm?
Vì không phải tất cả mọi giọt nước mắt đều giống nhau, có một sự khác biệt giữa than khóc và than van. Than khóc thì lành mạnh, than van thì không.
Khi đối diện với mất mát, than khóc sẽ hữu ích vì giúp mình biểu lộ được xúc cảm trọn vẹn. Hơn nữa, khi than khóc, chúng ta bày tỏ một nỗi buồn không chỉ cho mất mát và đau đớn riêng, mà cách nào đó còn cho nỗi đau buồn của cả thế giới này. Mất mát làm chúng ta khóc chỉ là chuyện riêng tư, chẳng hạn cái chết của người thân yêu, nhưng, nếu nếu nỗi đau buồn của chúng ta quy hướng về sự mất mát đó hơn là về bản thân mình, thì than khóc của chúng ta sẽ được cảm thông sâu sắc. Nỗi đau buồn sâu đậm như thế là buồn cho một tình trạng ai ai cũng có, sẽ liên kết chúng ta với thế giới, nơi mà sự chết và mất mát không trừ một ai. Rốt cùng, ai cũng mang một nỗi buồn chung.
Than van, mặt khác gần như chỉ là than thân trách phận. Không như than khóc, than van không tập trung vào những gì đã mất, đã rơi vào thảm kịch, mà chủ yếu chỉ khóc thương cho chính bản thân mình, cho nỗi đau, van nài người khác thương cảm mình. Than van là bày vết thương riêng ra cho mọi người thấy để mong họ thương cảm, như đứa trẻ chìa cái đầu gối bầm tím cho mẹ mình vậy. Chúng ta tội cho đứa trẻ bị bầm tím, chúng ta không nên chướng tai gai mắt với nó, nhưng với người lớn thì chuyện lại không như vậy.
Chúng ta rơi nước mắt vì những lý do khác nhau và khóc cũng theo nhiều kiểu khác nhau. Trong tất cả mọi giọt nước mắt lăn xuống, đều có một câu hỏi: ‘Tôi đang khóc cho ai, cho người khác hay cho chính mình? Vì sao tôi khóc, vì cảm thương ai đó, chuyện gì đó, hay chỉ vì thương thân mình?’
Một câu hỏi không dễ trả lời vì giọt nước mắt của chúng ta luôn luôn có cả lòng vị tha lẫn vị kỷ. Hiếm khi giọt nước mắt của chúng ta thuần khiết, thoát được thương thân trách phận, hiếm khi nước mắt chúng ta giống như nước mắt Chúa Giêsu khóc cho thành Giêrusalem hay nước mắt Đức Mẹ khóc dưới chân thập giá Chúa. Những giọt nước mắt của chúng ta có thể noi lên lòng thương cảm nhưng chúng cũng có thể buộc tội chúng ta. Ví dụ như, thánh Têrêxa Hài đồng Giêsu đã nói, khi khóc vì thất tình, chúng ta thường khóc cho bản thân mình, hơn là cho người kia. Những giọt nước mắt như thế là thật, nhưng hầu như không có gì cao cả. Trong một ý tưởng tương tự, Antoine Vergote, nhà tâm lý học lừng danh, cho rằng nước mắt chúng ta khóc khi có lỗi vì đã làm điều sai trái thường là giọt nước mắt thương mình hơn là dấu chỉ của lòng hối lỗi thật sự. Ông cho rằng, sự hối hận thật lòng sẽ gợi lên một điều gì đó trong chúng ta, là nỗi buồn. Điều phân biệt nỗi buồn với tội lỗi là khi buồn rầu, chúng ta khóc vì đã làm điều gì đó gây tổn thương cho người khác. Còn giọt nước mắt tội lỗi, chỉ là chúng ta đang khóc vì đang có cảm giác tồi tệ mà thôi.
Sự khác biệt giữa than van và than khóc thường cũng thấy được nơi cách biểu lộ của chúng. Than van lúc nào cũng có tính chất phô bày, quá tình cảm, gây khó chịu cho người chứng kiến. Nó không giữ được đủ mức tôn trọng. Bản chất, đó là một cách diễn tả dở! Gần như tất cả chúng ta đều có cảm nhận này khi đi dự tang lễ, dù là dịp đau thương buồn phiền, nhưng có những người khóc quá thô thiển, quá biểu diễn nên chúng ta có cảm tưởng như đang bị xâm phạm đời sống riêng tư. Chúng ta cảm thấy khó chịu cho người đang khóc như thế.
Đôi khi chúng ta cũng có cảm nhận này, dù đỡ hơn đôi chút, khi xem các tác phẩm nghệ thuật nửa mùa, bài hát, phim ảnh, hay tiểu thuyết, đơn giản chúng mô tả nỗi buồn quá thô thiển, quá mùi mẫn, hay quá ấu trĩ nên chúng ta không thấy có được một chỗ nào để quan sát, để cảm nhận. Một lần nữa, cái sai là thiếy thẩm mỹ, và cư xử tệ hại. Nghệ thuật nửa mùa chỉ khiến chúng ta nhắm mắt lại để đừng thấy bực mình, hoặc nó khiến chúng ta thấy ngọt đớn mà thôi. Đó là đặc tính thứ hai của than van, hơn cả tính thương thân trách phận, nó còn là một thứ nghệ thuật tệ hại.
Và như thế, chúng ta nên cẩn thận khi khóc trước mặt người khác và những thất vọng chúng ta gào thét cho mọi người nghe. Tất nhiên, không có giọt nước mắt nào của chúng ta thuần khiết, chúng ta luôn luôn khóc cho bản thân mình. Những phản kháng của chúng ta cũng vậy, luôn luôn có tư lợi trong đó. Nhưng khi chấp nhận nó, chúng ta nên cố gắng than khóc hơn là than van, để khi bày tỏ nỗi buồn hay căm phẫn trước mặt người khác, những giọt nước mắt hay cơn giận của chúng ta phải được biểu hiện trong thông cảm hơn là than thân.
Karl Rogers đã đúng: Điều riêng tư nhất của chúng ta cũng là điều phổ biến nhất. Nó cũng đúng với những nỗi buồn sâu thẳm, đau khổ dai dẳng, các nỗi thất vọng, cũng như các giọt nước mắt than khóc của chúng ta. Nhưng khi than van, thì nó không còn đúng được như thế nữa.
J.B. Thái Hòa dịch